دادائیسم یا «دادا» مرحله ای از نهضت مدرنیسم است که در هنر و تادبیات اروپا و آمریکا در فاصله سالهای 1961 – 1923 میلادی پیش آمد. [1] دادا یا دادائیسمDadaism ، یک جریان فرهنگی ، ادبی و هنری به حساب می آید که در شهر زوریخ کشور سوئیس ، آنهم در زمان جنگ جهانی اول شکل یافت . این جریان در بدو امر در حوزه های ادبیات ، نمایش ، هنرهای تجسمی و گرافیک مطرح شد.[2]
این مکتب زایده نومیدی و اضطراب و هرج و مرجی است که از خرابی و آدم کشی و بیداد در جنگ جهانی اول حاصل شد و زبان حال کسانی است که به اثبات و دوام هیچ امری امید ندارند و چیزی را در زندگی پا بر جا و محکم و متقن نمی شمارند . غرض پیروان این مکتب طغیانی بر ضد هنر و اخلاق و اجتماع است . می خواهند بشریت و نهضت ادبیات را زیر یوغ عقل و منطق و زبان آزاد کنند! با این حال نباید انتظار داشت که هواخواهانش شیوه کار خود را به عبارتی قابل فهم تنظیم کرده باشند ، زیرا بنای این مکتب بر نفی بود و ناچار می بایست شیوه خود را هم نفی کند.[3]
به تدریج جریان دادا با جریان های نیهلیست و ضد خرد گرایی ادغام شد و در آنها رنگ باخت. در واقع تئوریسنهای اصلی دادا بر آن شدند تا با الگوها و قوانین گذشته به مخالفت بپردازند . فعالیت پیروان دادا شامل گردهمایی های عمومی ، تظاهرات خشونت بار و درج دیدگاه های افراطی در نشریات ادبی و هنری بود . این مکتب بر ضد تمام خشونت ها و وحشیگری های جنگ جهانی اول بود اما در عمل به انحراف کشیده شد و باعث به وجود آمدن ایده ها و سبک های مختلف افراطی گردید تا آنجا که توانست مکتب « سوررئالیسم » و هنر پاپ را تحت تاثیر خود قرار دهد. در حقیقت آنها منکر هر چیزی بودند که ادبیات و هنر به آن پایبند بود . آنها بر خلاف جریان آب شنا و بر ضد تمام اندوخته ها و تجربیات پیشینیان عمل می کردند. حتی زمانی علیه عنصر زیباشناختی در هنر و ادبیات قیام می کند . دادا بر آن می شود که تا به مسائل بی معنا و پوچ روی آورد.
دادا با ادعای ویرانگری و تروریسم در عالم هنر و ادبیات و اخلاق اجتماعی یا فردی ، عملا اسطوره خاص خود را ساخته بود زیرا در عالم هنر قصدش نه آفرینش بلکه ویرانگری بود. ویران ساختن، آن طرز تفکر و آن آفرینش هنر و اندیشه است که به جنگ جهانی منجر می شد. در جنگ جهانی اول انتشار مجلات متوقف شد. در میدان های جنگ، در میان اجساد بی جان سربازان ، چهره های خون آلود نویسندگان و شاعران بزرگ نیز دیده می شد. گیوم آپولینز و شارل پگی و آلن فوونیه قربانی جنگ شدند. در سال 1924 کتابی با عنوان گلچینی از آثار نویسندگانی که در جنگ مرده اند، با دستخط پانصد شاعر و نویسنده کشته شده در جنگ منتشر شد .
مسائلی که مورد بحث نویسندگان بود مسائل اساسی و ساده ای بود که بشریت را گرفتار سرپنجه مرگ و نابودی می کرد . موضوع رمان ها ترس از مر گ و کوشش برای پیروزی تشکیل می‌داد . از میان این آثار ، آتش ؛ اثر هانری باربوس، زندگی شهیدان و تمدن ؛ اثر ژرژ دوهامل، صلیب های چوبی ؛ اثر رولان دورژلیس ، منظومه معروف مرگ قهرمان ؛ اثر ریچارد آلدینگتون ، فجایع جنگ را به خوبی بر ملا می سازد. [4]
نقاشی های داداها نیز تکه گذاری هایی بود که از سرهم کردن آت و آشغال های خیابان درست می شد . داداها لباسهای عجیب و غریب می پوشیدند و مراسم غیر معمول و جنون آمیزی بر پا می کردند و دست به نابودی همه چیز می زدند [5]
کلمه «دادا» از قرن شانزده هم در زبان کودکان به معنی اسب به کار می رفت و از قرن هجدهم تا کنون به چیزی که فکر و ذکر کسی باشد اطلاق می شود . البته این معانی هیچ ربطی به مکتب دادا ندارد . «دادا» را به معنی اسب چوبی در زبان فرانسوی نیز دانسته اند و آن را نیز تکرار کلمه دا که تلفظ بچه گانه کلمه (GUDAP) به معنی هی زدن به اسب است می داند و گروهی آن را به معنی بابا در مقابل کلمه مامان قلمداد کرده اند.[6]
پیروان دادا هیچ وقت حاضر نشدند توضیحی برای علت انتخاب این نام بدهند . بعضی تحلیل گران معتقدند که واژه دادا بی معنی است و ریشه ندارد و برخی دیگر بر این باورند که این واژه ریشه ایتالیایی دارد. آنها می گویند واژه دا به معنی بله است و دادا یعنی بله بله. به هر حال این نام برای این مکتب ادبی، هنری و فرهنگی انتخاب شد .
مکتب ( دادا ) روز هشتم فوریه 1916 در کافه تراس در شهر زوریخ در سویس ، به کمک چاقوی کاغذ بری ای بوجود آمد که به طور تصادفی لای کتاب فرهنگ لغت فرانسه – آلمانی رفت و کلمه ای از یک سفحه را برید. کسانی که در آن مراسم حضور داشتند عبارتند از تریستان تزارا ( 1896-1963 ) و مارسل یانکو ، رومانیاتی ، هوگو بال ، ریشارد هوئلزنیک آلمانی ، هانس آرپ ، آلزاسی و تعدادی دیگر از نویسندگان.[7] در تاریخ 14 جولای ، در همان مکان ، هوگوبال اولیت مانیفیست دادا را قرائت کرد . دو سال بعد، تزارا ، این مانیفیست را مکتوب کرد. دادا با سکانداری تزارا در جولای 1917 توانست اولین نشریه دادائیستی را منتشر سازد . پنج شماره از مجله دادا در زوریخ و دو شماره آن در پاریس منتشر گشت.
جریان دادا یک حرکت خود جوش نبود و در گذر زمان قوام نیافت. عده ای از نویسندگان و هنرمندان که در اثر جنگ جهانی اول به کشور سوئیس فرار کرده بودند این مکتب را تدوین و ارائه کردند و هنگامی که جنگ جهانی در سال 1918 به پایان رسید تمامی هواداران اصلی دادا زوریخ را ترک کردند و به کشور های خود بازگشتند . آنها در کشور های خود به طور مستقل دست به کار شدند و به اشاعه دیدگاه های افراطی دادا پرداختند.
دادا در زوریخ با جنجالهای متعددی که با نمایشگاه ها و تئاتر هایش بر پا کرد ، شکل نهایی خود را در سال 1919 پیدا کرد . مدتی نیز در آمستردام درخشید و سرانجام در پاریس، در ژانویه 1920، وقتی تریسان تزارا در ،نجا مستقر شد قلمرو واقعی خود را پیدا کرد . جداب ترین قسمت تاریخ دادا تظاهرات و نمایش های مختلفی بود که از 1920 به بعد موضوع بحث محافل پاریس شده بود .
نویسندگان دادائیسم معتقد بودند ک مهمترین مرحله در خلق آثار داستانی ، تدوین و کنار هم قرار دادن عناصر داستانی است . داداها به عنصر فضا سازی و مکان ، بیش از همه اهمیت می دادند . چرا که معتقد بودند که تمامی حوادث داستانی و گفت گوهای صورت پذیرفته میان شخصیتها در این مکان باید تحقق بیابد. جدا از آن ، پیروان داستان نویسهای دادائیستی ، سعد داشتند گفت و گوها را به گونه ای طراحی کنند که خواننده احساس کند در جریان گفت و گو قرار دارد و بخشی از مباحث ردو بدل شده را خود باید تکمیل کند . نویسندگان این جریان برای خود هیچ حد و مرزی قائل نبودند و معتقد بودند باید از تمامی خط و مرزها عبور کرد و عبور از تمامی خط های قرمز ، در عمل منجر به هنجار شکنی می شد. در داستانهای دادائیستی ، غافلگیر کردن مخاطب و ایجاد شوک شرط لازم و ضروری به حساب می آمد و نویسندگان دادائیست به تدریج به توصیف صحنه های ازار دهنده و غیر متحمل روی آودند [8]
در داستانهای دادائیستی ، روی مضامین زیر تاکید بسیار می شد: نادیده گرفتن حافظه انسان ، نابودی منطق و قدرت استدلال، نابودی تمامی هنجارها و مناسبات حاکم بر اجتماع ، طرح دیدگاههای ضد جنگ ، نایده گرفتن گذشته ، بی ارزش نشان دادن اشیا و مکان های باستانی ، نایده گرفتن و تمسخر رسالت پیامران ، بی ارزش نشان دادن آینده ، پوچگرایی ، انکار خداوند متعال ، نفی ایمان و روز رساخیزر
نویسندگان دادا داستان را به عنوان ابزاری قدرتمند در اختیار افکار و انیدشه های دادائسیتی قرار می دادند و بر خلاف آنچه که تبلیغ می کردند، به طرح مسائل گوناگون بی اساس پرداختند.
فوتوریسم، کوبیسم ، امپرسیونیسم ، رایونیسم ، ورتی سیسم و سنکرونیسم ، به گفته بیگزیی، والدین ناشناس مکتب دادائیسم اند . دادائیست ها نه مخبط بودند و نه روان پریش ، بلکه با علم و اگاهی ، مردم را دست انداخته و بر انیدشه ها پوزخند زده بودند. آنها نظم و قاعده مندی جاری بورژوازی عصر خود را با تمسخر زیر سوال برده و در آن شکاف ایجاد کردند . آنها عقل خسته قرن 20 بودند .
بسیازی از جریان های مدرن ادبی چون مدرنیسم ، پست مدرنیست و رئالیسم جادویی توسط جریان فکری دادا تغذیه شدند. این مکتب ادبی برای بیان اعتراض خود به دنبال سوژه های تازه می گشتد و حتی حاضر شدد به طرح مصائب سیاهپوستان روی آورد.[9] داداها صلح طلب نبودند و هیچ توافقی با عقاید رومن رولان نشان ندادند و در سال 1917 که انقلاب روسیه به وقوع پیوست استقبالی از آن نکردند. همچنین نمی توان دادا و سورئالیسم را نقطه مقابل هم شمرد یا دادا را تا حد یک مقدمه اعتراض آمیز برای ظهور سوررئالیسم پایین آورد . روابط خویشاوندی بین این دو نهضت تردید ناپذیر است.
حاصل عملکرد دادا عبارت بودد از : کلمات آزاد و حروفچینی بی نظم که قبلا کوبیستها و فوتوریست ها به کار برده بودند . شعر فونتیک ، خودکاری ، کولاژ ، فوتومونتاژ ، هنر انتزاعی و... هیچ کدام ابداع آنها و به ویژه جزء مکمل جهان بینی آنها نبود.
نمونه هایی از آثار دادائیم عبارتند از
1- بیانیه آقای آنتی پیرین / تریستان تزارا
2- جنگل سخنگو با علامت معقول جزیره پاک / تریستان تزارا
3- فراموشم خواهید کرد / آندره برتون و فلیپ سوپو
4- درخت مسافران / از تریستان تزارا
5- دخمه های واتیکان / آندره ژید
6- نمایشنامه قلب ریشو / تریستان تزارا

نمونه ای از فیلم های سبک دادائیسم :
بازگشت به عقل 1923 ( تصاویر نامفهوم هستند)
البته حرکت در آنها کاملا مشهود است .
به شوخی گرفتن سینما ( تصاویر از هیچ چیزی پیروی نمی کند)